Osmanlının klasik dönemini, XVIII. ve XIX.asırlardaki toplumsal ve siyasal panoramayı, bugünkü Avrupa’yı var eden koşulları, Türk, Rus ve Japon modernleşme yolculuklarını, kısacası dünya medeniyetinin kökenlerini anlatıyor.
Tarih yapan milletlerden biri olarak biz Türkler tarih bilincine ne derece sahibiz? Geçmiş belgelerimize ne kadar yakın, ne ölçüde uzağız? Prof. Dr. İlber ORTAYLI derin vukûfiyeti, benzersiz üslubuyla bizi tarihimizle tanıştırıyor, yüzleştiriyor ve tarih yapan bir milleti geçmişiyle buluşturuyor.
“Tarihimizi okudukça kendimizi daha çok sevecek ve geçmişimize daha çok ısınacağız!”
Toplumsal bilinci şekillendiren en önemli unsur, geçmiştir. Bu sebepten kimliğin en önemli parçası, en vazgeçilmez unsuru olan tarihi iyi bilmemiz gerekiyor. Uygar milletler, özellikle XVIII. Asırdan itibaren tarih eğitimine son derece önem vermişlerdir. Oysa Türkiye’de tarih bilincinin henüz inşa halinde olduğunu kabul etmeliyiz. “Bizim tarihimiz Cumhuriyet’in kuruluşuyla başlar.” yorumu, bizim tarihsel ve toplumsal kimliğimizin oluşumunu izah edemez. 700 yıllık Osmanlı tarihini görmezlikten gelemeyiz. Fatih’in imparatorluğu, Bosna’dan Doğu Anadolu’ya kadar uzanmakta, Deşt-i Kıpçak ve Ukrayna ovalarına kadar Kırım’ı içermekte; güneye, Suriye sınırına dayanmaktadır. Ondan sonraki 50 yılın içerisinde bu sınır, ikiye katlanır.
Türkler, arasında üç büyük dine mensup insan vardır. Karaylar Yahudi, Gagavuz Türkleri Ortodoks Hıristiyanlardır. Bizim Çanakkalemiz vardır. Her ülkenin tarihinde böyle zaferler yoktur. Bize Rumeli’yi kaybettiren Balkan Harbi sonrasında gelen muhacirler bugün Türkiye’deki nüfusun en az dörtte birini oluşturuyorlar.
Türkiye tarihî bir ülkedir, maalesef tarihçi bir ülke değildir. Türkler tarihi yapan uluslardan biridir ama Türkiye tarih bilimine gerekli özeni göstermiş bir ülke değildir. Bunun yanında bu bölgedeki hiçbir kavmin tarihini Türklersiz incelemek mümkün değildir. Türkçe bilmekse, Osmanlıca belgeleri okuyabilmek demektir. Bilim âleminin gözünde Türkçe biliyor sayılmanız için belgeleri okuyabilmeniz gerekir. Eskiden tarih, antropoloji, uluslararası ilişkiler gibi dallarda doçent olmak için Osmanlıca imtihanından geçirilirdi. Ne yazık ki Türkiye’deki sosyal bilimcilerin 70-80 sene önceki metinleri okumamak, bunlarla ilgilenmemek konusunda büyük bir ısrarı var. Aynı şey diğer coğrafyalar için de geçerlidir. Latince bilmeden Macar tarihi çalışılmaz mesela. Ya da orta Yunancayı bilmeden Bizans tarihçisi olunamaz. Bu anlamda ülkemizde ciddi bir filoloji uzmanı eksikliği var. Oysa tarih bilimi, filolojiyle yapılır. Türkiye’de filolojik yanı şiddetle tamamlamak lazımdır, hiç kaçarı yok, yüklü bir filolojik malumatınız olacak ve okuyacaksınız.
Filoloji bakımından kuvvetli olmayan bir kavim, Batı medeniyetine girmiş değildir. Batı medeniyetini diğer medeniyet çevrelerinden tefrik eden iki vasıf vardır: Bunlardan bir tanesi filoloji, diğeri musikidir. İslam Orta Çağı’nda büyük İslam âlimlerinin çoğu İbranca ve Aramca bilirdi. Mesela ünlü hadis âlimi Buhari, İbranca bilirdi ki İsrailiyat’ı bu sayede tefrik edebilirdi. Yine de tam manasıyla filoloji yapanlar, Batılılardır. Örneğin, XVII. asırda 14 yaşında iki Fransız çocuk, hayatta Türkiye’ye gelmemelerine rağmen Türkçe öğreniyorlar. Gene XIV. Louis devrinin bilim adamlarından biri, Çin metinlerini okuyup içinden Türklerle ilgili bölümleri çıkarıyor. Bir Fransız, Sinolojiçalışıyor, Türklerle ilgili bölümleri ayırıyor; bizse onun yaptığı neşriyatı Hüseyin Cahit tercümesi sayesinde öğreniyoruz. Tarihi komşumuzun bizim hakkımızda yazdıklarını tetkik etmek çabamız yok. Gene mesela Arabica, Persica diye Hafız’ı, Sadi’yi tercüme ediyorlar. Hatta Friedrich Ruckert, İran şairlerini çevirmekle de kalmıyor, çevirisini Almancada aruz vezni kullanarak yapıyor. Oysa Doğu’da hiç kimsenin oturup Titus Livius’u, Vergilius’u, Homeros’u vs. çevirdiği yok. Ta ki Tanzimat dönemi geliyor, Fransızca üzerinden tercüme ediliyor bu metinler. Bir devir ve bir medeniyet düşününüz ki, bir yan da Scubert’ler, Beethoven’ler, bir yanda Ruckert’ler… ve bütün bunlara eşlik eden felsefi birikim. İlginçtir, Engels diyor ki: “Hammer denen Alaman –tabir bu- çıkıp da Osmanlı tarihini yazana kadar bizim diplomatların haberi bile yoktu o medeniyetten, bize bir şey vermediler.” Musul konusu ileri sürülüyor ve deniyor ki, “Bizim Musul’da çok yüksek haklarımız var.” Ama ne tür hakları olduğunun farkında bile değiller. Mesela “havass-ı hümayun” dediğimiz imparatorluk hasları vardır. Padişahın özel mülkü görünen şeylerdir bunlar. Onların statüsünü etüt etmeden, ne olduğunu bilmeden kulaktan dolma sözlerle konuşuyoruz.
Türkiye’de, İnönü Ansiklopedisi ve İslam Ansiklopedisi dışında gerçek anlamda ansiklopedi de yoktur. Çoğu çok hızlı çevrilmiştir, telif edilirken vahim hatalar yapılmıştır. Dolayısıyla ansiklopedilere bakarak tez ileri süremezsiniz.
“Tarih nasıl yazılır?” dediğinizde genelde söylenen şudur: Osmanlı’daki “vakayiname”ler vardır, bu kronikleri okursunuz. İkincisi, vergi defterlerine bakarsınız. Mahkeme kayıtlarına bakarsınız, toprak kayıtlarına bakarsınız, bu böyle gider. Nihayet denir ki: “mektuplara bakarsınız.” Bizde böyle bir şey maalesef tam anlamıyla söz konusu değildir. Constantin, İstanbul Şehrini bir Seramoni ile kurdu. 13 Mayıs 332 gününe “Uğurlu gün” dendi. Ama Osmanlı Beyliği böyle bir tarih düşünülerek kurulmuş değil. Yalnız kuruluşu betimleyen bazı vakalar var: Bir tanesi, süzeren statüsünde tabi olunan hükümet tarafından gönderilen sancak. 1440’lara kadar bu devletin kroniği, yani olayları günü gününe yazan vakayinamesi yok. Bu devri anlatan kroniklerin hepsi II. Murat ve Fatih Sultan Mehmet devrine ait. “Yahşi fakih”diye, o devirleri görüp sözlü olarak nakleden, bize meçhul bir tarihçi var. Bizans kronikleri epeyce etüt edilmiş vaziyette. Ve tabii Cenova, Venezia gibi İtalyan devletlerinin kayıtları. Osmanlı tarihi bakımından bunların hiçbiri doğru dürüst araştırılmış değil. Vatikan devlet arşivleri (papalığın arşivleri), dünyanın en eski düzenli arşivleridir ve 1135’ten itibaren düzenli ve zengin raporları vardır. Bütün bu kaynakların hepsini incelemek, bir arada değerlendirmek, maalesef Türk tarihçiliğinin iktidarı dâhilinde olmamıştır. Hiç unutmayalım ki, bu kaynakların bundan sonra tarihçiliğimize dâhil olmaması için bir sebep yoktur. Türkiye bunu yapamıyorsa, bunun sebebi nesillerimizin tarih şuurunun eksik olmasıdır.
Hiçbir Türk tarihçisi o devrin Latincesini öğrenip de gidip o arşivleri okuyup araştırmış değil. Türklerin Dede Korkut Destanı’nın en iyi yazımı bile İtalya’da Vatikan kütüphanelerinde bulundu. Bu, memleketimizin tarih yazımının hazin görüntüsüdür. Osmanlı İmparatorluğu’nu aşağı yukarı 150’nci yahut 140’ıncı kuruluş yıldönümüne kadarki vesikalardan etüt etmekten aciziz. En eski tahrir defterimiz ve en eski kadı sicillerimiz de gene 15’inci asrın 2’nci yarısına aittir. Daha da tuhaf olanı, en eski tahrir defterimiz, bugünkü Türkiye’ye değil, Arnavutluk’a aittir, yani Fatih Sultan Mehmet devrine. Bunu Halil İnalcık neşretmiştir, Halil Hoca’nın böylece Arnavutluk’un milli tarihine yaptığı katkı eşsizdir.
Zamanımızın Avrupa münevveri de maalesef iyi yetişmiyor. Eski kuşağı, İkinci Cihan Harbi’nden evvelkileri hatırlıyorum. Mesela bizim hocalarımızdan biri daha liseyi bitirdiği zaman, Almanca ve Fransızcanın yanında Yunanca ve Latinceyi de tam biliyordu. Hatta daha dinî ağırlıklı liselerde yetişen bazıları İbranca da öğreniyordu. Arabistanlı Lawrence, Hitit dönemi kazıları, Arab edebiyatı bilgisi dallar yanında İngilizcedeki en iyi Iliada ve Odiseus çevirisini yapmıştır. Neticede bugün Osmanlı tarihçiliği maalesef Şark’ın diğer dallarına göre büyük talihsizlik içindedir.
Zaman içinde Diyar-ı Rum’a ‘Anadolu’ dedik. Balkanlar’a geçtikten sonra, bu sefer Balkanlar’a ‘Rumeli’ dedik. Balkan ismi de Türklerin bıraktığı bir coğrafi tabirdir. Bugün bu ismi kaldırmaya çalışıp Balkanlar’a ‘Güneydoğu Avrupa’ diyorlar. XII. Asırda insanlar bizim yurdumuza artık Türkiye demektedirler. İtalyan kaynaklarında bunu görüyoruz. XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bugünkü Trakya bölgemiz, kuzey Yunanistan, güney Bulgaristan, doğu Sırbistan, Türk devlet idaresi olan Osmanlı’ya katılacaktır. İşte buradan itibaren Avrupa’daki Türkiye diye bir tarihî mesele ortaya çıkmıştır ve bugün de devam etmektedir. En son Todor JİVKOV döneminde, Bulgaristan Halk Cumhuriyeti 300 bin Türk’ü bir anda sınırlarının dışına atmış; Edirne’de sınır kapısının önüne yığarak, ‘Gelin, halkınızı alın’ demiştir. Şüphesiz ki bu tür göç dalgaları devletler için büyük sıkıntı yaratır. Ancak bugün tarihçi gözüyle baktığımızda, Türkiye’nin bu gibi göçleri birçok ülkeye göre daha ustalıkla karşıladığını söyleyebiliriz. XIX. Yüzyılın sonlarında Avrupa’daki Türkiye’nin oluşumu bitmiş, sınırlar artık tespit edilmiştir. Bu tarihten itibaren Osmanlı İmparatorluğu, Avrupa’daki topraklarını geri vermiştir.
Balkanların her köşesinde Osmanlı izleriyle karşılaşmamız mümkündür. Mesela Bulgaristan’da Mithat Paşa gibi büyük bir valinin varlığını ve icraatını anlarsınız. Osmanlı, askerî bir imparatorluktur. Ama askerî amaçlarla kurduğu tesisler, iktisadî anlamda da önemli olmuştur. Çünkü imparatorluk askerî gelişmeleri ve yeni teknikleri anında uyarlamak zorundaydı, zira yaşamı buna bağlıydı. Devletin temel unsuru Türklerdir, dili Türkçedir, ordusu Türk dilini kullanmayı ve bu karakteri benimsemeyi sürdürmüştür.
Devşirme dediğimiz sistemle ordunun sadece çekirdek kısmına asker temin edilmiştir. Bürokrasi için de aynı durum geçerlidir. Türk tarihçiler, insanların devşirme usulüyle Türkleştirilmesindeki sürat ve yoğunluğu incelemiş değildir. Bunu daha çok yabancı tarihçiler ve Balkanlılar incelemiştir. Türk evlerine verilerek kendilerine din ve dil öğretilmiş, acemi oğlan olarak yetiştirilmişlerdir. Yönetici olup üst sınıfı teşkil etmek üzere alınanlar ise, Enderun mektebinde, imparatorluğun kültürüne ve ideolojisine göre yetiştirilmişlerdir. Devşirme 2-3 yılda bir yapılır. Sayısı birkaç bin kişi ile sınırlıdır. Bunun da kuralları vardır. Devşirme eminleri, son derece ciddi memurlardır. Seçilecek kişileri, simalarından tanırlar, karakter okurlar. Şehir çocukları devşirilmez. Devşirilenlerin en iyileri Enderun’a kaydırılıp büyük devlet adamları olarak yetiştirilirler. Türk çocukları da bu devşirme kurumunun muhatapları olmuştur. Mesela, Kuzey Afrika’daki dominyonlara gidenler, kul sınıfından Anadolulu çocuklardır, Türklerdir. Bunu götürdükleri kültürel öğelerden biliyoruz.Devşirmeler, alındıkları ordu içinde tamamen merkezî dile, dine ananeye göre yetiştirilirler. Kimse burada Sırplı, Moralı, Bulgar veya Gürcü olarak kalmaz. Ayrıca belirli sınıfların ve bölgelerin insanları devşirilir. Kapadokya yöresi ahalisi inşaat işçiliğinden iyi anladıklarından İstihkâm sınıfı diyebileceğimiz mimarî sınıfı bunlardan devşirilir. Eğer devşirilen çocuk etnik grubunu hatırlıyor, biliyor ve devam ettiriyorsa da bu mesele edilmez.Vezirlerimizden Hıristiyan bir Arnavut olan Ayas paşa çevresini tanımıştır. Devşirme müessesesi için şu husus bilinmelidir: Bu bir dönemdir ve XVII. asrın ortalarında biter. Osmanlı ilerleyişi nasıl bir süreçtir? Bu, çağdaş tarihçiler için büyük bir meseledir. Bu konuyu, batı tarihçiliği de halletmiş değildir. Bunun elbette bir sebebi de, yakın ve yaşayan bir tarih olmasıdır. Tarih kesintiye uğramaz; bir sonraki kuşağın hayatında devam eder.
Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı’daki ilerlemesi üç safhada olmuştur. Birinci safhada anavatanımız kurulmuştur. Sultan II. Murat’ın II. Kosova Savaşı’ndan ve Kosova’daki başarısından sonra Osmanlı Devleti artık yıkılmaz bir imparatorluktur. Türklerin Avrupa’daki hâkimiyetinin çözülüşü açısından, hiç şüphesiz ki II. Viyana Kuşatması sonrası dönem, önemli bir başlangıç noktasıdır. Nihayet XIX. yüzyılın sonundan itibaren, bilhassa Rumeli’deki vatan topraklarının kaybıyla, Türk İmparatorluğu’nun parçalanması süreci başlamış, bu durum gittikçe belirginleştirmiştir.
Haçlı seferlerinin arkasındaki en hırslı amacı, Akdeniz’in en parlak ve zengin kenti olan İstanbul’dur. Yani Haçlılar Hıristiyan kardeşlerinin başkentine göz diker. En trajik ve utanç vericisi dördüncü Haçlı seferidir. 1204 yılının 12 Nisan’ından itibaren 50 yılı aşan bir süre karanlık bir dönemdir. Şehirde yağmalanmadık eski eser kalmadı, insanların ırzı çiğnendi, kadınlar ve çocuklar öldürülüp sokaklara yığıldı. O gün Doğu medeniyetinin en önemli parçası olan Ayasofya gibi bir mabet bile yağmadan nasibini aldı. İstanbul’dan Batı’ya mukaddes emanetler ve heykeller taşındı. Venedik San Marco Meydanı’ndaki dörtlü tunç heykeller, o günkü yağmada çalınan sanat eserlerindendir. Bu seferle Ortodoks elit şehirden atıldı. İmparator ailesinden Komnenoslar, Trabzon’a sığındılar. Bu seferlerde Haçlıların Müslümanlarla ilişkileri kötü olduğu gibi, Hıristiyanlarla da iyi geçinmemişlerdir. Haçlıların geçinebildikleri tek Hıristiyan grup, Lübnan’da yaşayan ve o tarihte Katolik inancına bağlı olmayan Marunîlerdir. Bu yüzden Marunîler Doğu Hıristiyanlarının nefretini kazanmışlardır. Bilindiği üzere bir müddet sonra Lübnan Marunîleri Bat kilisesine tabi olmuştur. Ortodoks dünyasında, Rusya’da ve bu yıkıma maruz kalan Helen dünyasında Haçlılık ve Katolisizm, cahil halka kadar inen bir batı nefreti yaratmıştır. Mesela Yunanlılar, hâlen bu dünyaya soğuk bakarlar. Yunanlı vatandaş ve din adamı, Batı kilisesine karşı şüpheler besler. Bu durum Rusya’da ve Slavlar arasında daha da yaygındır. Haçlıların Bizans’a saldırmasından sonra Doğu Ortodoks dünyası artık Batı dünyasına iyi bakmaz. Neticede 1430’ların sonunda toplanan Floransa Konsili’nde Ortodoks âlemini temsil eden Bessarion, birleşmeyi savunur. Fakat Doğulular burada alınan kararı tanımazlar. Çünkü onlar için Katolik; “gaddar, kan içici, barbar” insan demektir. İstanbul’daki ruhbanların ve aristokratların büyük çoğunluğu “Bunlarla mı birleşeceğiz? Biz burada Kardinal mitrası görmektense Türk sarığını tercih ederiz. Bu Batılılar mı bize ekmek vereceklermiş? Onların vereceği ekmektense Türk kılıcı evladır” diyerek karşı çıkarlar. İşte Türkler bu durumdan istifade etmeyi bilmişlerdir. Osmanlı, Katoliklere karşı Ortodoksları himayesine almış, Ermenilerden yana tavır izlemiştir. Fatih’in ilk yaptığı iş, İstanbul’da bir Ermeni Patrikliği ihdas etmek olmuştur. Bundan sonra Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilerin ruhanî lideri, ama bilhassa milletbaşı (etnark) İstanbul Ermeni Patriği olmuştur. Avrupa tarihinin en bilge hükümdarı Fatih, Ghennadius’u çağırıp, büyük bir tören ve iltifatla kendisini Roma-Ortodoks Patriği olarak tayin eder. Bütün Ortodoks milletler ve topluluklar kendisine tabi olacaktır. Bu döneme biz hukuk tarihinde Türk idaresi dönemi (Turkokratia) diyoruz. Kısacası, Türk İmparatorluğu’nun varlığı sebebiyle, İtalya merkezli Roma-Katolik kilisesi ile Ortodoks kilisesinin birleşme ihtimali ortadan kalkmıştır. Bab-ı Âli, din adamlarının ve kilisenin başını tayin ederken, mahallî çevrelerin ve grupların taleplerini dikkate alırdı; aziller konusunda da itirazları göz ardı etmezdi.
Haçlılık, Müslümanlığın yediği son darbedir ve buradan sonra, Ortadoğu’da yeni bir kuvvet olan Türkler, Haçlı Seferleri’nin yarattığı dağıtıcı ve bozguncu havayı düzeltmek için yeni bir fütuhata ve direnişe geçeceklerdir. XIII. asırdan sonra bütün Ortadoğu’da bir Türk ağırlığı hissedilmeye başlanmıştır. Daha sonra, XV. asırda Granada düşer ve Kurtuba elden çıkar. Bu, Endülüs’teki Müslüman hâkimiyetinin sona ermesi anlamına gelir ki üç dine de mensup insanın birlikte yaşayıp üretebildiği Endülüs’ün elden çıkması, beşeriyetin ortak tarihi bakımından büyük bir kayıptır.
Osmanlı İmparatorluğunun doğuya doğru ilerlemesinde çok önemli bir rol oynayan iki savaştan biri olan Otlukbeli savaşında, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ı yenen Fatih Sultan Mehmed, Doğu Anadolu bölgesinin bugüne kadar uzanan kaderini çizmiştir. Otlukbeli, iki Türkmen devleti arasında geçmiş bir kavgadır. Ancak hiçbiri Osmanlı’nın karşısında duramamıştır ki bu önemlidir. Memluklular karşısındaki zaferler de aynı şekilde açıklanır.
Memluk devleti ve askerî yapısı yabana atılmamalıdır. Çünkü Hulagu’nun kan içici fakat ok gibi ordularını, Moğolları durduranlar memluklulardır. Böyle savaşçı bir geleneği olan, Çerkez ve Türk asıllı idarenin hükmettiği bir Mısır devletini, Yavuz Sultan Selim Ridaniye’de ve Mercidabık’ta nasıl ortadan kaldırıyor? Doğrudan doğruya üstün askerî bir teknoloji ile… Unutmayalım ki, Birinci Cihan Harbi’nin çetin günlerinde romantik Kanal Seferi’ne çıkan Cemal Paşa, Sina Çölü’nü, Yavuz Sultan Selim kadar kolay ve kayıpsız geçemedi, çok kayıp verdi. Mevsimi ayarlayamadı; kum fırtınası zamanıydı ve kum gözlükleri olmadığı için askerlerimizin bir kısmı kör oldu, susuzluk çekti. Mısır Seferi, Osmanlı askerî teknolojisinin ama bunun yanında çevre bilgisinin de gelişmişliğini göstermektedir. İran-Osmanlı çatışması, bizim bugünkü İran-Türk gerilimine benzemez. Zira iki tarafta da Türkler yer almaktadır. İran’ı idare edenler, Türkmen Oğuzlardır. Anadolu’ya ve Suriye’ye hükmeden kuvvet, İran’la çatışmak zorundadır. Şah İsmail Türk edebiyatının hürmet edilecek büyüklerinden biridir. Aruz vezniyle tertemiz şiirler yazmıştır. Yavuz Sultan Selim’in şairliğindeyse böyle bir kaygı yoktur. O, İran kültürüyle yetişmiş bir Türk hükümdarı olarak Farsçayı çok sevmektedir. Divanı da öyledir.
Osmanlı Suriyesi; Filistin’i, Lübnan’ı, Antakya’yı ve Şam’ı içerir. Roma devrinde Antakya, bundan kopuk bir parçadır. Bugün olduğu gibi, Araplar diğer kısımlara “Bilad’uş Şam” derler. Şam demek, sadece Şam vilayeti değildir; Halep dışarıda olmak şartıyla bütün Suriye’dir. Antep ve Urfa, Halep’in ayrılmaz parçalarıdırlar. Nitekim Osmanlı döneminde de, daha önceki imparatorluklar zamanında da Halep ile bu kısım bitişiktir. Bu bölgelerin etnik yapısı çok farklıdır. Tipik Suriye’yi Lübnan ile ve Ürdün’ün bir kısmıyla düşünmek gerekir, bu ayrı bir bölgedir. Bu bölgeler, Türkmenlerin yönetiminin hâkim olduğu bir bölge olup Araplaşma faaliyeti tamamlanamamıştır. Bugünkü Arap siyasî coğrafyası, bu tarihin kültürel realitelerine pek uymaz. Bu sınırlar cetvelle çizilmiş bir yapı söz konusudur. Birinci Cihan Harbi’ne girmeseydik, bu bölgeler daha bir süre bizde kalacaktı. Çünkü Balkanlar’ın aksine, buradaki ulusçuluk o derece örgütlü ve silahlı değildi. Çok ilginçtir, bu bölgeler, merkezi hükümetin politikalarıyla, iktisadî, siyasî, içtimaî sistemleriyle Balkanlar kadar iç içe olmamıştır. Ancak kanuni Sultan Süleyman devrinde ve sonraki asırlarda, burada bir Osmanlı mimarisi görülmeye başlar. Bunu bilmekte fayda vardır.
Kanuni devrinden niye İmparatorluk diye bahsediyoruz? Çünkü onun devrinde imparatorluğun vasıfları görülür. Kanuni devrinde bütün bir mimari tek elden çıkmış gibidir. Sadece askerleriyle ve kanunlarıyla değil, mimarisi ve sanatıyla da karşımızda bir Osmanlılık vardır. Bu Karlofça’ya kadar devam eder. Tarihi, antlaşmalarla ve harplerle belirleyip bölümlemek, her zaman isabetli değildir. Ama tarihçimiz için bir dönüm noktasıdır diyebiliriz. Osmanlı, hukukî açıdan, uluslararası ilişkiler açısından kendini değiştirir, romanist bir sistem içine girer. Uluslararası alanda devletler sistemine ve Grotius hukuku’na geçmektedir artık. Bu ne Hıristiyan hukuk anlayışıdır ne de Müslüman… Klasik Roma hukuk anlayışının ürünüdür.
Osmanlı Devleti, Balkanlar’da fethettiği yerlerde köylülerin ve şehirli esnafın vergilerini azalttı. Öncelerde Balkanlar’da bu anlamda bir gelişme yoktu. Osmanlı’nın geçişinden sonra nehirlerin üzerine köprüler yapıldı. Yollara önem verildi. Bu yollar sebebiyle Balkanlar’da ticarette, ziraat ve hayvancılık ürünlerinde gelişme meydana geldi. Bu çok önemli bir şeydir.Anadolu’nun geri kalmasına sebep olsa da, geçen asırlar içerisinde Rumeli’ye daha fazla yatırım yapılmıştır. Bu, XIX. Asırda Balkanlar’daki toprak kaybına kadar böyle devam etmiştir ki bu devir Sultan II. Abdülhamit dönemine rastlar. Roma döneminde, Balkanlar’da en önemli alt yapı, Arnavutluk kıyısındaki şehirlerden Selanik’e uzanan kara yoludur. Bu, Romalıların bulduğu esaslı bir çözümdür. Bu sayede, Balkanlar’da, deniz yolunun kuzeyinde kalan kara yolundan ulaşım ve asayiş birlikte sağlanmaktadır. Osmanlı işte bu yolu Edirne üzerinden, Tekirdağ yolundan İstanbul’a kadar getirmiştir. İkinci bir kol ise Balkanlar’dan geçmekte, Makedonya’yı içermektedir. Bu sağ ve sol kollar askerî yollardır.
Balkanlar’dan Orta Avrupa’ya kadar iktisadî ve idarî bir sistemin kurulması işte bu sayede sağlanabilmiştir. Aynı şey Anadolu için de söz konusudur. Orta Anadolu’dan geçen yollar, bir yandan Doğu Anadolu’dan Tebriz’e, öbür taraftan Haleb, Şam ve Arabistan’a doğru uzanmaktadır.
Balkan tarihi mevzuu epey sorunludur. Taraflar objektif değildir, kaynaklar kıttır ve bilimsel verilerin incelenmesinden çok, büyük ölçüde spekülâsyonlara dayanır. Başta, yanlış çizilmiş haritalar tarihçileri yanlış yorumlara götürebilmektedir.
Osmanlılık, Katolisizm karşısında gerileyen Ortodoksluğun desteklenmesidir; Sırplar karşısında eriyip dağlara çekilen Arnavut’ların desteklenmesi ve tekrar Kosova’ya yerleştirilmesi demektir.
Osmanlılık, vergi ve angaryayla ezilen köylülerin bir dönem için rahat bırakılması demektir.
Osmanlılık, büyük feodallerin Balkanlar’da ortadan kaldırılıp, küçük feodallerin toplumla bütünleşmesine fırsat tanınması demektir.
Osmanlılık, İtalyan şehirlerinin kendi aralarındaki Doğu Akdeniz rekabetinden istifade etmektir.
Osmanlılık, değişik dinlere ve dillere fırsat verilip, bunların birbirine karşı kullanılması demektir.
İşte bunlar Osmanlı’nın ilerlemesinde çok önemli unsurlar olmuştur.
Osmanlıların Balkanlar’daki hâkimiyeti yaklaşık beş asra tekabül eder. Osmanlı ve Türklük, 1354’te Edirne’nin alınmasıyla, Rumeli’ye adım atmıştır. Rumeli bundan sonra bir vatan olarak inkişaf etmeye başlamıştır. Selanik iki kere fethedilmiştir. 1912 kışının tatsız bir gününde de bütünüyle Yunan ordularına terk edilmiştir. Şimdi Selanik, Yunanistan’ın bir parçasıdır. Oysa Selanik Yunanlı değildi. Orada Helen unsur, en az olanıydı; hâkim unsur Yahudilerdi. 1912’de Selaniğe giren Yunanlılar önce Yahudi mahallesinde etnik temizliğe başlamışlardır. Rumeli’den çekilme de bize ağır bir bedel ödetmiştir. Bu bakımdan Osmanlı inkişafının tarihini çok iyi bilmek zorundayız. “Nasıl bir coğrafyaya adım attık ve o coğrafyadan nasıl çekildik?” sorusunun cevabı önemli. Çünkü Rumeli hâkimiyeti, Türk tarihinin en çok çarpıtılan kısmıdır. Bunun için Türkler Balkan dillerini, Bizans ve Slav tarihini, bu kültürlerin ve Ortodoks Kilisesi’nin tarihini çok iyi bilmek durumundadırlar. Zira ilk kez, Balkanlarda iki ayrı medeniyet, Doğu ile Batı bir araya gelmiştir. Tarihte belki de bu ilktir. Toparlarsak; Balkanlar’daki hâkimiyetimiz, Ortadoğu’daki hâkimiyetimizden daha uzun ömürlü olmuştur. İkincisi, Osmanlı hâkimiyetinin yapısı ve bünyesi Balkanlar’da daha kuvvetlidir. Mesela Osmanlı, Arap ülkelerinin birçoğunda, merkezî idarenin unsurlarını o kadar kuvvetle yerleştirememiştir. Buna karşılık Bulgaristan’da, Makedonya’da, Trakya’da, hatta Orta Yunanistan’da Osmanlı hâkimiyeti çok tipiktir; idarî yapının bütün unsurlarını içermektedir. Bu yüzdendir ki Balkanlar’da Osmanlılığın izleri silinemiyor. Bunun için, çok daha uzun bir zaman vandalca gayretler gerekiyor. Gerçi bu kısmen yapılmaktadır.
Türk Devleti, XII. asırdan beri sistem dışı dinî hareketler e son derece kuşkuyla bakmaktadır. Çünkü burada devlet hayatı ön plandadır. Mesela Hurufîler… Ne zaman ki devletin içine sızmaya başlamışlardır, işte o zaman Sadrazam Mahmut Paşa buna dayanamamış, Hurufîleri toplayıp yakmıştır. Bu ceza da İslam’dan hareketle verilmemiş, büyücü olarak değerlendirilip cezalandırılmışlardır. Aslında Sadrazam, eski bir Hıristiyan ve ruhban ailesinden gelmektedir. Hurufîlere karşı uyguladığı sert ceza, herhalde buradan ileri gelmektedir. Din bilginleri, Dürzîleri şiddetle İslam’ın dışında bir inanç grubu olarak değerlendiriyorlar. Ancak, aynı şey Yezidîler ve Nusayrîler için söylenemez, zira devletin şiddetine maruz kalmamışlar. Demek ki devlet, reel siyasî duruma karşı gizli bir yapılanma içine girenlere sert davranmıştır. XIX. Yüzyılda ise, devletle problem yaşamış gruplar görmezlikten gelinir. Mesela Ahmet Cevdet Paşa, Anadolu Alevîliği’nden söz etmez. Bu, daha çok, geçmişte yaşanmış bir yarayı, aile içi bir bölünmeyi örtme çabası olarak okunabilir.
Hilafete ısrarla sahip çıkanlar, XVII. ve XIX. Yüzyıllar arasındaki padişahlardır. Hilafetten maksat, İslam dünyasında bir öncü olarak algılanmaktır ve Hicaz’ın hâkimi olmak gibi bir niyet, hilafeti önemli kılmış ve XVI. asırda yavuz Selim’in seferleriyle bu gerçekleşmiştir. Doğrusu hac işleri, o günün şartları içinde bugünkü Suudilerden çok daha başarılı bir şekilde yürütülmüştür.
Şark ve Türk tarihinde evlilik yoluyla toprak genişletme bir istisna dışında pek görülmez. Sultan Murad-ı Hüdavendigâr…Diyebiliriz ki Şark devletleri, Avrupa’nın aksine bilhassa Türk-Osmanlı Devleti fütuhatla büyür, evliliklerle değil. Evliliklerle genişlemenin tipik örneği Avusturya’dır. İspanya’dır. Macaristan’dır. XVII. yüzyılda Girit’in alınmasıyla ancak Akdeniz’in doğusu bir Türk gölü haline gelmiştir ki bu hâkimiyet, aşağı yukarı XIX. yüzyılın sonuna (son çeyrek) kadar devam etmiştir. Akdeniz adaları korsan deniz üsleriydi; Osmanlı donanmasının yayılmasını ve deniz ticaretini engelliyorlardı. Bunun için, Akdeniz’in Türk gölü haline gelmesi gibi bir hüküm üzerinde ihtiyatla durmalıyız. Bu Akdeniz gölü, bütün Akdeniz anlamına gelmiyor: Malta, Sicilya, Korsika gibi üsler hiçbir zaman elimizde olmadı.
XVI. yüzyıl boyunca Avrupa, muntazam daimî ordulara sahip değildir. Avrupa’nın son muntazam daimî ordusu Macar Krallığı’nındır. Ağustos 1526’da Mohaç Meydan Muharebesi’nde, bu devlet ve ordu ortadan kalkmıştır. Mukaddes Roma Germen tacını giyen o büyük Macaristan bir anda yok olmuş yerini Türkler almıştır. Macar tacının üzerinde hak iddia eden Avusturya Büyük Dukalığı ve arkasındaki Alman İmparatorluğu bu konuda Türklerle uzun bir çatışmaya girecektir. XVI. yüzyıl boyunca, Orta Avrupa’da hâkim bir kuvvet durumundadır. XVI. yüzyıla geçerken Osmanlı’nın askerî gücü ve teknolojisi henüz üstün durumundadır. Bu hâkimiyeti, ateşli silahları çok iyi kullanan teknolojisiyle gerçekleştirmiştir. Afrika devletleri, o dönemde Osmanlı tarafından yönetildiklerini bile ileri sürmektedirler. Niçin? Çok açıktır. Demek ki İslam dünyası, Türklerin hanedanı ile aynileşmiştir. Bu dönemde Hilafetin Türklere ait olamayacağı Kureyşlilere ait olduğu görüş Arap kaynaklı bir görüştür. Pratikte fazla taraftar bulmamıştır. Çünkü kılıç ve kuvvet Osmanlı’nın elindedir.
Kanuni sonrası Osmanlı hâlâ üç kıtadadır ve Avrupa devletleri ile ilişkilerde taviz vermeye yanaşmayan bir diplomasiye sahiptir. Osmanlı, Fransa ile Bourbon ve Habsburglu arasındaki kavgayı ustalıkla körüklemektedir. Ayrıca, XVI. yüzyıl Avrupası’nı saran Protestan-Katolik çatışmasında Osmanlı, Protestanlar lehine bir kışkırtıcılık yapmaktadır. Macaristan’ın geniş kısmı olan Erdel’de Lutherci mezhebe hamilik siyaseti izlemektedir. Bu dönemde bloklar arasındaki çatışmayı körüklemek, Osmanlı politikasının şiddetle kullandığı bir tekniktir.
Osmanlı İmparatorluğu’nu XVI. ve XVII. asır boyunca meşgul eden iki olaydan birisi, Avusturya savaşları; ikincisi de meşhur İran harpleridir. Osmanlı, Sultan III. Mehmet devrinde Tuna’yı aşmış, bugünkü Çekya’nın sınırlarına dayanmıştır. İran harpleri; Osmanlı ordusu için son derece yıpratıcı olmuştur. Çünkü bu savaşlar, çok sorunlu bir coğrafyada cereyan etmiştir. Tarihimizde Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman, bilhassa IV. Murat hakikaten zor şartlarda, uzun harpleri, seferleri yürütebilen önemli mareşallerdir. Maalesef bizim tarihimizde, bu hükümdar portreleri yeterince ciddiyetle çizilmiyor. Daha da kötüsü şu: Büyük edebiyatçılar, romancılar bu anlamda tarih çalışmıyorlar. Oysa bu çok önemli tarihî şahsiyetler, edebiyatın o incelmiş diliyle, romanın o derinlikli dünyası içinde verilebilir, tarihî bir şahsiyet olarak portreleri çıkartılabilir. Tarih, tiyatromuz ve sinemamıza yeterince konu olamıyor, istenen derinlikte ve sahihlikte işlenmiyor. Bunun büyük bir eksiklik olduğunu bilmemiz gerekiyor.
Otuz Yıl Savaşları’ndaki orduların yağmacılığının yaşandığı ortamda, Avrupa’da Türk ilerleyişi daha anlaşılır hale gelir. Çünkü Türk ordusu menzillerinden bir disiplin içinde geçmektedir. Geçtikleri yerleri yağmalamak gibi bir huyları yoktur. Köylüler, Osmanlı ordularının ihtiyaçları için, bir vergi şekli olarak “sürsat” dediğimiz sorumlulukla mal pazarlar. Bunu bölgenin kadınları düzenler. Ayrıca ordunun yanında, bir ordu esnafı takımı yürür; bunlar kayıtlı, defterli, disiplinli ve sorumlu insanlardır. Ordunun disiplini ve konaklayacağı yer bellidir. Güzergâhtaki köprüler ve suyolları tamir edilir. Bizim bugün bilmediğimiz askerî bir teknoloji kullanılır.
Osmanlı savaş düzeni, padişahın da muharebeye gitmesini öngörüyordu. Padişahın olmadığı yerlerde mutlaka aksaklıklar çıkmıştır. Başkomutanın yetkileri sonsuzdur. Para basma yetkisine bile sahiptirler. Viyana’da taktik ve stratejik hatalar sebebiyle yenilgi kaçınılmaz olmuştur. Başta Osmanlı ordusu geri çekilmeyi (ricat) bilmiyordu. Bunu yani düzenli geri çekilmeyi ancak İstiklal Savaşı yıllarında yapabilmiştir.
Viyana Kuşatması yıllarında Avusturya, Alman İmparatorluğu’nun bir parçasıdır ve söylendiği gibi bu yüzden tarih boyunca Almanya ile bir dostluğumuz da yoktur. Türk ilerleyişine karşı Avrupa’da propagandist bir edebiyat geliştirilmiştir. Avrupa tarihinde ilk kez el ilanları ve küçük risaleler basılıp dağıtılmıştır. Matbaa, ilk kez Türk ilerlemesine karşı yaygın bir şekilde kullanılmış, adeta kitle iletişim aracına dönüştürülmüştür. “Türkler nasıl çocuk keserler, kadınları nasıl öldürürler, adamları nasıl kesip kızartırlar” gibi uyduruk gravürler kullanılmıştır.
Anti-Türk edebiyat, Protestanlarda Lutherci bir görüşle başlamıştır. Protestanlar anti-Türklük ve anti-Müslümanlık söylemiyle Katolikleri bastırmışlar; bu üslubun başını da Luther çekmiştir. Unutulmasın ki, Luther anti-semitizmin babasıdır. Luther kadın karşıtı bir din görevlisidir. Almanca konuşulan bölgelerde, müthiş bir anti-Türk edebiyatı yerleşmiş, bir Türk tipi çizilmiştir. XVIII. yüzyıl Avusturya halk resimlerinde görülür. Türk; çok kurnaz, çok zeki, şeytan gibi biridir. İspanyol aslana, İngiliz ve Alman ata, Rus Moskof’u eşeğe, Türk ise tilkiye benzetilir. Daha da ilginci, böyle bir tabloda Türk ile Yunan aynı kişilikte görünürler. Halk kitleleri, Yunan ile Türk’ü ayırt edememektedir. Ortodoks kilisesine atfedilen birtakım unsurlar ve karalamalar Müslümanlık için de söz konusu olmuştur. Müslümanlık Türklük ile bir görülmüştür.
Viyana Kuşatması, Doğu-Batı arasında onulmaz ayrımlar oluşturmuştur. İşte bu yüzden Batılılaşma konusu son derece zor bir meseledir. Türkiye, Batı karşısında nasıl bir vaziyet alacak, hangi safhalardan geçecek, kültürel değişimini nasıl tamamlayacak? Politik bakımdan bunu nasıl tamamladı? Bu soruların cevaplarını aramalıyız. Batı hukuk sistemine geçiş, aynı dünyada yaşıyor olmanın gerektirdiği uyumluluk şartlarından biridir. Batılı da doğulu da bunu yapmak zorundadır. Özellikle de ticaret bunu gerektirmektedir. Dolayısıyla Osmanlı Batılılaşması kaçınılmaz olmuştur. Bu konuda İslam dünyasının Türkiye’ye karşı geliştirdiği tenkitler asılsızdır, hiçbir geçerliliği yoktur. Türk batılılaşmasını “sömürgeleşme” ve “hainlik” ile yorumlamak ucuz bir yorumdur. Bu şekilde ne yazık ki kitleler, tutarlı bir toplum ve tarih analizinden uzaklaşıyor.
Bizim topraklarımız, tarih boyunca mültecilerin sığındığı bir yer olmuştur. Macar bağımsızlık hareketinin önderi Ferenc Rakoçi’nin kuvvetleri de bize sığınmıştır, Büyük Petro’dan kaçanlar da. Kars ve Balıkesir civarında Rus köyleri olduğu biliniyor. Batı’dan gelen kadrolar Türkiye’de neler yaptı? Mesela 18 asırdan beri, hasetsen XIX. yüzyılda Macarlar ve 1848 ihtilali esnasında Osmanlı’ya sığınan Polonyalı mülteci kalabalıkların tarihi ayrıntılarıyla incelenmelidir. Mısır Valisi Mehmet Ali paşa’nın oğlu İbrahim Paşa komutasındaki kuvvetlerin Kütahya’ya kadar ilerledikleri zaman Osmanlı kendisine sığınanları geri vermiyor. Sığınmacılar bu fedakârlığı görüyorlar. Bundan olsa gerek, derin bir bağlılık hissi içinde kendilerini bu topraklara adıyorlar ki bunlar, koyu Macar ve Polonya milliyetçileridirler, bunun için Avusturya’ya başkaldırmışlardır. Adeta kendileri için yapılmış fedakârlığı karşılıksız bırakmamak babında Türklük için Müslümanlığı kabul ediyorlar. İşte Osmanlı bu sayede, sayısını bilmediğimiz nitelikli insanlar, modernleşmesinde vazife alacak kalifiye elemanlar bulmuş oluyor. Tesis edilen Macar ve Polonya köyleri modern ziraatı geliştirmiştir. Mesela Mithat Paşa gittiği vilayetlerdeki başarısını bu adamlar borçludur. Bu insanlardan teknisyen olanları, kanalların inşasını idare ediyor, yolları yapıyorlar. Rumeli’den gelen çalışkan ve bilgili muhacir kitleler, demiryolu hattına yerleştirilmekte, Anadolu tahıl ambarı haline gelmektedir. Bu sayede Yunan muharebesinde Türkiye ilk kez kendi ürettiği Anadolu buğdayıyla askerini besleyecektir. Bu sığınmacılar sayesinde Osmanlı birden bir teknotrat sınıfı bulmuştur. Macar ve Polonyalı olan bu insanlar, haritacılıktan topçuluğa, kimyagerlikten ressamlığa kadar Osmanlı cemiyetinin ihtiyacı olan kadroları meydana getirmişlerdir. Bu, Osmanlı için bir talih olmuştur.
Mültecilerden bir kısmı Müslüman olmuş ama hepsi Osmanlı toplumuna intibak etmişlerdir. Mesela Polonya’dan iltica eden General Jozef Bem, Müslüman olmuş ve Murat Paşa adını almıştır. Generallerden Kosiyevskyi Sefer Paşa adını almıştır. Çok önemli albaylardan biri olan Konstantin Borzecky, Mustafa Celaleddin ismini almıştır ki Nazım Hikmet’in dedesi olan bu zat, sonradan general, yani paşa rütbesiyle Karadağ muharebesinde şehit düşmüştür. İltica etmiş bu insanlar, Osmanlı cemiyetinde yeni bir sınıfın ve yaşam tarzının gelişmesine de ön ayak olmuşlardır. Şair Nigar hanım, Macar Süleyman Paşa’nın kızıdır. Kadınlı-erkekli salon geleneğini geliştirmiştir. Ignacz Kunoş gibi bir Macar Türkolog bile, Nigar Hanım’ın bu yöndeki rolünü ortaya koymaktadır. Medreseden gelme Ahmet Cevdet Paşa’nın kızları –en başta Fatma Aliye Hanım- tıpkı Nigar hanım gibi edebî ve ilmî faaliyetlerin içinde olmuşlardır.
Türk Batılılaşmasının özelliği, ordunun ve sivil bürokrasinin etrafında gelişmiş olmasıdır. Batılılaşmaya gönüllü girişmiş sivil ve askerî bürokrasi bu süreci temellendirmiştir. Bu mevzuda bize benzeyen iki ülke daha vardır: Uzakdoğu’daki Japonya ve yanı başımızdaki Rusya.
XVIII. asırdasınız, ordularınız Avusturyalılarla ve Ruslarla kavga ediyor, karşınızdaki ordular modern dönemin kışlalarına, bitişik harp nizamına, topçuluğuna ve mühendisliğine sahip. Bunlarla baş etmeniz ancak bir şekilde mümkün: O ordulardaki mühendisliği, tıp ve cerrahlığı, veterinerliği benimsemeniz yoluyla. O dönemde Osmanlı’da tıp okulu olmasa da tıp ekolü vardır. Mühendislik ise zaten okullaşmıştır. Okullaşan mühendislikle birlikte matematik, trigonometri, sonra fizik kuralları, kimya ve yabancı dil, yabancı dilde okunan eserler ve arkasından aileye yabancı eğitmenler gelmiştir.
Görülüyor ki XIX. yüzyıl Türk batılılaşması, dışardan, sonradan kendini Türkleştiren bir unsurdan yardım görüyor. Bu önemli bir unsurdur. İkinci unsur; memleket içindeki gayrimüslim cemaatlerin ve milletlerin durumudur. Osmanlı ülkesinde milliyetçilik, çok yönlü, çok düşmanlı, çok çatışmalı olarak devam edecek ve yüz yıl geçmeden bütün ülke bir yangın yerine dönecektir. Yangının, bugün bile söndüğünü iddia etmek kolay değildir. Bu yüzyılda medreseleri iyi değerlendiremedik. Bu kurum gerilemiş ve yerinde sayıyor olsa da orta çağlardan kalma bir geleneğe sahipti. Mesela iyi bir filoloji ve mantık eğitimi veriyordu ki bunun temeli Eski Yunan felsefesine, mantığına dayanıyordu. Ortaçağların Doğusu’nda filolojik metotlar, gramer ve metin tetkikleri son derece gelişmişti. Batılılaşma ile birlikte bu damar epey hasar gördü. Batılılığımızın ve Batı eğitimimizin en büyük zaaf noktası buradadır. Ne Batılılaşmayı savunanlar medreselerin bu tarafını gördüler, ne de medreseler Batı’daki gelişmelerden haberdar oldular. Batıcılar ve medreseliler birbirlerini gırtlaklayarak yollarına devam ettiler. Bu konuda başka türlü duranlar da vardır. Mesela Elmalılı Hamdi (YAZIR) gibi bir ilahiyatçımız bu şekilde Batı dilini öğrenir, Batı tipi bir felsefî yöntemi takip etmeye kalkar ve Kur’an tefsirinde dirayet tefsiri dediğimiz çok etkili yöntemi geliştirir. Osmanlı modernleşmesi, sadece Türklerin tarihi açısından değil, bütün dünya tarihi için özgün bir olaydır. Çağdaş Türk aydını, Tanzimat aydınıyla aynı gruptandır. Bugünün Türkçesi, esas itibariyle Tanzimat döneminde oturmuştur. Bürokrat ve edipler sade Türkçe ile yazmaya başlamışlardır. Zira onlar da bugünkü aydınların tartıştığı meseleleri tartışıyorlar; geleneği veya modernleşmeyi savunuyorlardı. Dolayısıyla onları okumak ve bilmek zorundayız.
Osmanlı’nın klasik yönetim şeması askerî bir hiyerarşiye sahiptir. Beylerbeyi, vilayetlerin başıdır. Merkezde ve sarayda birtakım görevler yine böyle askerî bir hiyerarşi içindedir. Fakat aynı zamanda sadaretin, defterdarlığın, hatta askerî kurumların içinde medreseden gelme insanlar bulunmaktadır. Bu çok enteresan bir yapıdır. 12–13 yaşlarında mahalle mektebinde okuma ve yazmayı söken bir çocuk, doğrudan kaleme çırak olabilmektedir. Böylelikle zeki çocukların, çok genç yaşta devlet memuru olarak yetiştirilmesine başlanmaktadır. Çoğu zaman bu çocuklar fakir bir ailenin içinden gelirler ve tahsillerine ancak bu sayede devam edebilmektedir. Nitekim 1860’ta Tanzimat’ın zeki ve akil adamları Mekteb-i Sultani’yi, bugünkü Galatasaray Lisesi’ni kurdular. Böylelikle Fransızca eğitimin en iyisine, Türkçe de ihmal edilmeden devam edildi.
XIX. yüzyılda mühendislik okulları, ziraat mektepleri, kız çocukları için mektepler açılmıştır, bugünkü düzeyimizi onlara borçluyuz. O günlerde Türk toplumu kendini yeniliyor ve geliştiriyor, Avrupa ile ticaretini artırıyor. Şark ile de ticaret yapılıyor. Mesela Osmanlı-İran ticaretine bakıldığında, Osmanlı payının daha yüksek olduğu görülecektir. Ordudaki merkeziyetçilik, bir nevi sanayi merkantilizmini meydana getiriyor. Ordunun ihtiyacına yönelik dallarda sanayi inkişaf ediyor. Türkiye sanayinin ve teknolojik bilgisinin esasını teşkil eden askerî fabrikalar; cam, porselen ve kumaş fabrikaları; mesela Safranbolu’da dericilik, birtakım yerlerdeki baruthaneler bu sayede inkişaf ediyor.
XIX. yüzyıl sanayi ve ekonomisinin en önemli zaaf noktalarından biri, tarıma dayalı olmamasıdır. Arazilerin mülkiyetinin düzenlenmesi ancak 1858 tarihli Arazi Kanunnamesi ile sağlanıyor. Ziraî üretimle sınaî üretim ve planlama at başı gitmemektedir. Ziraata dönük sadece alkol üreticiliği gibi bazı imalathaneler vardır.
XIX. yüzyılda Sultan Abdülhamit dönemine kadar Osmanlı Devleti’nin henüz merkezî bütçesi yoktur. Bu yüzdendir ki reformlar sürekli yavaşlamış, idareye bile yansımıştır. İflas eden maliye ve kurulan Düyun-ı Umumiyeneticesinde, maliye teşkilatı yeniden düzenlenmiştir. Bütün bunlar, modern maliyemizi teşkilatlandıracak bilgileri Düyun-ı Umumiye’de edinen Mehmet Cavid Bey gibi bir seçkin maliyeciyi ortaya çıkarmıştır. İşte bakın: II. Mahmut memurların derecelerini tespit ediyor; orduda, mülkiyede, yani sivil idarede ve ilmiyede bunları birbirine eşitliyor. Fakat maliye henüz bunlara standart maaşlar vermeyi bilmiyor, çünkü maaş verecek durumda değil. Bu iş 100 sene sonrasına, yani II. Meşrutiyet’e kalıyor, Mehmed Cavid Bey Maliye Nazırı oluyor ve bu işi düzenliyor. Türkiye’nin XIX. yüzyıldaki Batılılaşması; Rusya’da olduğu gibi, kavgası yapılmamış, teorisi ve ideolojisi kurulmamış bir harekettir. İş ne zaman ki gündelik yaşamımızı düzenlemeye gelmiştir, işte o vakit dananın kuyruğu kopmuştur. Batıcısı, İslamcısı ve milliyetçisi, bir kör dövüşün içinde birbirlerine girmiştir. Bu da Türk Batılılaşmasının kendine has tarafıdır.
Bu yüzyılda edebiyat başlamış, romanlar yazılmıştır. İlginçtir, ilk romanı ve ilk oyunu bir Arnavut milliyetçisi (aynı zamanda Türk milliyetçisi) olan Şemsettin Sami (Fraşeri) yazmıştır. Şemsettin Sami Bey, hem de Arnavutçaya hizmet etmiştir. Neticede bir Osmanlı kültürü, Osmanlı kültür adamı ortaya çıkmıştır. Çok dilli bir matbuat dünyası, okuyucu kitlesi doğmuştur. Ahmet Mithat Efendi; “İstanbul insanı sokakta üç dil öğrenir.” diyor.
Osmanlı’da siyasi muhalefet; kahve ve hamam dedikodularından, yeniçeri ve ulema sohbetlerinden çıkmıştır. Muhalefet ve particilik, bir tür komitacılık faaliyeti olarak başlamıştır. Maalesef particilik, dayatmacı bir zihniyete “Ben olmazsam olmaz. Tek doğru benim” anlayışına dayanmaktadır. Bunun için Türk demokrasisi, XIX. yüzyılda ve XX. yüzyıl başlarında iyi bir başlangıç yapmamış, o dönemden beri hırçın bir gelenek teşekkül etmiştir.
İmparatorluk, reformlarını, kendi klasik imparatorluk anlayışına göre yapmaktadır. Bugünün tarihçisi bunu anlamıyor. Avrupa tarihçisi ise hiç anlamıyor. Onların Türkiye tasviri herhangi bir Avrupa ülkesine benzemektedir. Oysa bu yanlıştır, oradaki Katolik Alman, Hırvat, Çek ve Macar aralarında çatışırdı. Buna karşı Osmanlı memalikinde Müslüman etnik unsurlar arasında böyle çekişme görülmezdi. İşte bu nedenle yorumlarda metodik bir yanlışlık yapılmaktadır.
XIV, XV, XVI. asır boyunca kilise, Türklere aleyhinde yoğun bir propaganda yapmıştır. Türkler için korkunç hikâyeler anlatılmıştır. Bunlar matbaa ve tiyatro kanalıyla yayılmıştır. Bugün de benzer önyargılar belli kalıntılarla devam etmektedir. Bu yüzden, Batılı kaynakları da ustalıkla kullanarak Türk tarihini yeniden yorumlamak gerekmektedir.
Topraklarımızı, Osmanlı Devleti’ni ve onun selefi Selçuki İmparatorluğu’nu, daha çok yabancı seyyahların yazdıklarından öğreniyoruz. Bu seyahat notları önemli kaynaklardandır. Seyyahların 1135’ten itibaren sistematik olarak devam eden, Türkiye’ye dair raporlarını bugün Vatikan arşivlerinde bulmak mümkündür. Venedik ve Cenova arşivleri de, bu gibi bilgileri içermektedir. Sadece XIX. yüzyılda, Osmanlı coğrafyasına yapılan gezilerle ilgili seyahatnamelerin adedi 5000’i geçmektedir. Türkiye üzerine en eski Fransızca-Almanca seyahatnameler, Osmanlı öncesine kadar uzanmaktadır. Şark’ın seyyahlarına gelirsek, Evliya çelebi Seyahatnamesi önemli bir Türkoloji kaynağıdır. Çelebi’nin yazdıkları, incelemekle bitmeyecek bir coğrafya ve kültür kaynağıdır. Evliye Çelebi gibisi daha evvel ve daha sonra ne bizde çıkmıştır ne de Avrupa’da…
O günün hayatı içinde konuşulan dilleri, lehçeleri kaydetmiş gibidir. Çoktan kaybolup gitmiş Kafkas dillerinin bazı izleriyle onun seyahatnamelerinde karşılaşılabilir. Bu yüzden Kafkasyalılar için vazgeçilmez bir kaynak haline gelmiştir. XX. yüzyılın Türk seyyahı ki başlarında Falih Rıfkı Atay gelir, dış dünyaya nasıl bakmıştır? Balkanlar’a, komünist Rusya’ya, faşist İtalya’ya ve o zamanki Britanya Hindistan’ına… Bu bakımdan seyahatnamelerin derhal Türkçeye çevrilmesi, çeviri yoluyla kazanılması gerekmektedir. Oysa bizler bunu yapmak bir yana seyahatname yazan, hem de iyisini yazan kendi ecdadımızınkini eski harflerden yenisine aktaramadık. Osmanlı Türklerinin muhteşem tarihi, Avrupa Tarihi’nin oluşumunda vazgeçilmez bir parçadır. Avrupa milletlerinin %80’i bugün Osmanlı tarihini ciddi bir şekilde etüt etmektedir. Bütün Balkanlar ve Orta Avrupa ülkeleri için böyle olduğu gibi, doğrudan Osmanlı hâkimiyetine girmemiş komşu ülkeler için de böyledir. Mesela Avusturya, İtalya ve Polonya da bu tarihin bir parçasıdır. Çünkü tarihleri boyunca, bütün askerî ve dış politikaları ve medeniyetleri bununla temas edip şekillenmiştir. Durum böyleyken, başkaları Osmanlı tarihini sağlıklı bir şekilde okurken, biz bunu yapmamakta, kendi tarihimizi çalışmamaktayız. Bizde iyi bir Osmanlı tarihi yazılmamış, büyük sentezler ortaya konulmamıştır. Bunun yanında, halka indirgenmiş, vülgarize edilmiş bir tarih yazımı da yoktur. Mesela okul kitaplarındaki tarih, ihtiyacı karşılamaktan uzaktır. Oysa keyfiyet bütün uluslar için geçerlidir; tarih ancak okullarda öğrenilebilir. İtiraf etmeliyim, 12 ciltlik Tarih-i Cevdet bugünkü Türkçe Latin harflerine doğru dürüst çevrilememiştir. Yüz sene evvel hayatımızın içinde olan bir dil ile yazılmış bu eseri bugün anlayamıyoruz. Bu çeviriyi yapacak bir yazarımız yok. Fuat KÖPRÜLÜ’yü bile okuyamıyor, dolayısıyla tanımıyoruz. Tamamen yeni harflerle yazmış Ömer Lütfi BARKAN’ı bile tam anlamıyla bilmiyoruz. Halbuki bunlar, üslupları ve metotları itibarıyla modern Türk tarihçiliğinin öncüleridir. Türkiye’de ihtisas müzeleri teşkil ettirilmesi son derece önemlidir. Artık elimize geçmiş bulunan, ama aşırı yük sebebiyle Topkapı Sarayı gibi bir yerde teşhir edemeyeceğimiz, Ayvazovskiler’i ve Picassolar’ı koyabileceğimiz bir millî müzeye ihtiyaç vardır. Louvre ve British Museum gibi veya Hermitage Müzesi gibi bir müzemiz yoktur henüz. Bu bir eksikliktir. Bu eksiklik derhal giderilmeli, ihtiyacımız olan müzeler kurulmalıdır.
Türkler tarih yapan uluslardan biridir. Yerkürede Türklerin adının geçmediği hemen hemen hiçbir kompartıman yoktur. Almanya, Fransa, İspanya, özellikle Orta Avrupa, Rusya ve Ortadoğu tarihini Türksüz okumak mümkün değildir. Türkler hakkında; Çince, Hintçe ve Pahlavi denen eski İran kaynaklarında bilgi vardır. Filoloji ve tarih alanında ortaya konulan düşük icraat ise, Türk milletinin büyük noksanlarından biridir. Tarih yapımında bu kadar aktif olan bir ulus, tarihçilik alanında emeklemektedir. Biz bazılarının telkin ettiği gibi bir mutluluk ve ilerleme safhasından geçmiyoruz. Mücadelenin en derin, yaralı ve sıkıntılı safhasından geçiyoruz. Bunun üstesinden nasıl geleceğimiz konusu beşer tarihinin en önemli meselesidir. Bütün ahlakî sorunlarımız ve toplumsal tahlillerimiz bu eksenin etrafında toplanmaktadır.
